KATARUNGAN: isinusulong, pinapaliban, o iniiwasan? Ito ang nakababahalang tanong na bumabalot kay Rodrigo Duterte, ang dating pangulo ng Pilipinas, na ang panukala para sa paglilitis sa isang espesyal na hukuman—sa halip na humarap sa International Criminal Court (ICC)—ay nagdulot ng matinding debate. Ito ba ay isang matapang na paggigiit ng soberanya, isang matalinong estratehiyang pampulitika, o isang desperadong taktika sa pagpapaliban? Sa ilalim ng kontrobersiyang ito ay nakasalalay ang isang pangunahing pagsubok: makakayanan ba ng katarungan ang mga maniobra sa pulitika?

Ang “digmaan kontra droga” ni Duterte ay nagsimula noong 2016 na may maalab na pangakong lilinisin ang Pilipinas sa krimen. Ngunit sa likod ng matapang na retorika ay isang nakapanlulumong bilang: libu-libong buhay ang nawala sa tinatawag ng mga kritiko na isang kampanya ng mga extrajudicial killings at paglabag sa karapatang pantao. Binibilang ng mga opisyal na numero ang mga pagkamatay sa libu-libo; naniniwala ang mga organisasyon ng karapatang pantao na mas mataas pa ang tunay na bilang. Pagsapit ng 2018, sinimulan na ng ICC ang pagsisiyasat kay Duterte para sa mga potensyal na krimen laban sa sangkatauhan, na sinusuri ang mga taon kung kailan lumagda ang Pilipinas sa Rome Statute.

Noong 2019, binawi ni Duterte ang Pilipinas mula sa ICC, isang hakbang na naglalayong protektahan ang kanyang sarili mula sa internasyonal na pangangasiwa. Gayunpaman, ang kanyang mga nakaraang aksyon ay nananatili sa ilalim ng hurisdiksyon ng korte, at ang mga kamakailang pahayag mula sa administrasyon ni Pangulong Ferdinand Marcos Jr. ay nagmumungkahi ng kooperasyon sa ICC, na nagpapahiwatig na ang mga legal na pader ay papalapit na kay Duterte.

Mula sa dating hindi matitinag, si Duterte ngayon ay tila isang taong kumakapit sa kapangyarihan. Nagbago na ang larangan ng pulitika. Bumagsak ang pag-apruba ng publiko para sa kanya—at para sa kanyang anak na babae, si Bise Presidente Sara Duterte—isang malaking kaibahan sa kanilang dating mataas na rating. Ang kanyang mga alyansa sa pulitika ay humihina; ang mga miyembro ng kanyang dating tapat na partido na PDP-Laban ay lumilipat sa kampo ni Marcos. Kahit ang kanyang mga pagpapakilos sa mga mamamayan, na dating kanyang lakas sa pulitika, ay nakakuha ng nakakadismayang bilang ng mga dumalo. Ang panukala para sa espesyal na hukuman ay tila ang kanyang pinakabagong pagsisikap na mabawi ang inisyatiba, ngunit ipinapakita ba nito ang lakas o kahinaan?

Ang pamamaraan ni Duterte ay nababalot sa wika ng nasyonalismo. Inaangkin niya na ang mga korte ng Pilipinas, hindi ang mga internasyonal na katawan, ang dapat humatol sa kanyang mga aksyon. Ang apela na ito sa soberanya ay umaalingawngaw sa isang bahagi ng populasyon, na naaayon sa mga probisyon ng konstitusyon na nagbibigay ng kapangyarihang panghukuman sa mga korte sa loob ng bansa. Maaaring ipaglaban ng koponan ni Duterte na ang prinsipyo ng komplementaryidad ng ICC—na ang internasyonal na interbensyon ay nararapat lamang kapag nabigo ang mga lokal na sistema—ay nagbibigay-katwiran sa paglikha ng isang espesyal na hukuman. Ang Kongreso, pagkatapos ng lahat, ay may awtoridad sa konstitusyon na magtatag ng mga naturang hukuman, na nagbibigay ng isang manipis na patong ng pagiging lehitimo sa plano.

Ngunit nakikita ng mga kritiko ang nasa ilalim ng manipis na patong na ito. Ang isang hukuman na partikular na idinisenyo para kay Duterte ay maaaring ituring na isang pagkutya sa kawalang-kinikilingan, isang insulto sa parehong pambansa at internasyonal na mga pamantayang legal. Nagbabala ang mga nagdududa na ito ay maaaring isang taktika upang protektahan si Duterte mula sa pananagutan, na sumisira sa tiwala sa mga institusyon ng Pilipinas. Samantala, ang ICC ay malamang na hindi mapipigilan; ang hurisdiksyon nito sa mga krimen na ginawa bago ang pag-atras ng Pilipinas ay matatag na naitatag.

Sa pulitika, ang panukala para sa espesyal na hukuman ay tila isang galaw sa chess at isang legal na argumento. Sa pagpapakita sa kanyang sarili bilang isang mandirigmang nasyonalista na lumalaban sa dayuhang panghihimasok, hinahangad ni Duterte na tipunin ang kanyang humihinang base. Gayunpaman, ang estratehiyang ito ay nagtutulak sa administrasyon ni Marcos sa isang sulok. Susuportahan ba nila si Duterte sa pangalan ng soberanya o isasapanganib ang pag-alienate sa mga bahagi ng kanilang ibinahaging mga nasasakupan sa pamamagitan ng pananatiling neutral?

Para kay Duterte, ang mga nakataya ay personal at malalim. Ang isang maling hakbang ay maaaring maglantad sa kanya sa internasyonal na pag-uusig, isang kahihiyan para sa isang pinuno na dating namuno nang may kayabangan. Para kay Marcos, ang dilemma ay pantay na mapanganib: kung masyadong makisama kay Duterte, at mapanganib na makita bilang kasabwat; kung masyadong lumayo, at pukawin ang galit ng base ng suporta ni Duterte na malaki pa rin.

Ngunit paano ang katarungan? Ang isang espesyal na hukuman para kay Duterte ay nagpapataw ng panganib na magtakda ng isang mapanganib na kasumundan. Mapapalakas ba nito ang pananagutan, o sisirain ba nito ang kredibilidad ng sistema ng hukuman mismo? Nagmamasid ang internasyonal na komunidad, nag-aalala sa isa pang pinuno na gumagamit ng retorika ng nasyonalismo bilang pantakip sa pag-iwas sa pagsisiyasat.

Para sa ICC, ang hamon ay malinaw: magpatuloy nang may aninaw, na pinalalakas ng hindi mapag-aalinlanganang ebidensya. Para sa administrasyon ni Marcos, ang gawain ay mas mapanlinlang: pagpapanatili ng neutralidad habang pinapalakas ang mga legal na institusyon ng bansa upang matugunan ang mga internasyonal na pamantayan. At para sa mga Pilipino, ito ay isang sandali ng pagtutuos. Ang kahilingan para sa katarungan ay dapat na malakas at hindi natitinag, maging ito man ay nagmumula sa mga korte sa loob ng bansa o internasyonal.

Sa huli, ang pamamaraan ni Duterte ay hindi lamang isang pagsubok sa kanyang pampulitikang kaligtasan—ito ay isang pagsubok sa hudikatura ng Pilipinas, ng katatagan nito sa ilalim ng silaw ng parehong pambansa at pandaigdigang atensyon. Ang resulta ay lalampas sa kapalaran ni Duterte, na huhubog sa katayuan ng bansa sa pandaigdigang entablado at sa integridad ng mga institusyon nito. Habang nagaganap ang dramang ito, isang katotohanan ang hindi maiiwasan: ang batas ay higit pa sa isang mekanismo para sa pananagutan. Ito ang sukatan ng kaluluwa ng isang bansa.